بررسی تیم‌های ملی بسکتبال در آغاز دهه 80 / سقوط و جهش بسکتبال

افشین رضاپور

با آمدن سعید ارمغانی به تیم ملی بسکتبال؛ ما با سه مسأله «گذشته»، «حال» و «آینده» بسکتبال روبروییم.
بسیاری ارمغانی را به بیست سال پیش متصل می‌کنند و می‌گویند کارش در تیم ملی ناقص ماند. برخی می‌گویند بهترین انتخاب امروز است و گروهی هم معتقدند باید در آینده و بر اساس عملکرد وی حرف بزنیم.

از راست فرزاد کوهیان مربی، سعید ارمغانی سرمربی، حمیدرضا کلاسنگیانی، بهزاد افرادی، محمود خسروی، کرم احمدیان، محمد شاهسوند، حامد سهراب‌نژاد، پویا تاجیک، مهدی دوانی‌زاده، مهران شاهین‌طبع مربی و رامین طهماسبی سرپرست. نشسته از راست: جواد داوری، آیدین نیکخواه بهرامی، محمدرضا اسلامی، صمد نیکخواه بهرامی، سعید تابش‌نیا، مهدی کامرانی، علی خسروی و ایمان زندی. اردوی تیم ملی بسکتبال در سال 1380.

من با توجه به حرف‌هایی که این روزها مطرح است در مورد تیم ملی سال 1380 با هدایت ارمغانی نکاتی دارم. این حس نوستالژیک خوبی است که خاطرات 20 سال پیش به کار امروز ارمغانی در ایران پیوند خورده است اما وی محور همه آن چیزی که در آن سال‌ها و پس از آن اتفاق افتاد، نیست. پیش از ارمغانی کارهایی صورت گرفته بود و امروز وقتی درباره تاریخ صحبت می‌کنیم باید شرح کاملی از وقایع یک دهه از 1370 تا 1380 داشته باشیم.

ارمغانی با نتایج غیرقابل دفاع از تیم ملی رفت اما گذشته اهمیت ندارد و باید دید امروز چه کمکی به تیم ملی می‌کند.

آغاز کار پایه‌ای در بسکتبال

اوضاع اجتماعی در آغاز دهه 80، درآمد نفت و تأسیس تعدادی باشگاه متمول تا اواسط این دهه به شکل‌گیری فعالیت‌هایی که از اواسط دهه 70 شروع شده بود کمک کرد.

دو تیم جوانان 1375 و 1377، در کنار بازیکنان صغر سنی، بازیکنان جوانی را به بسکتبال معرفی کرده بودند و در سال 1379 جمع دیگری به این تعداد پیوستند تا بسکتبال ایران رشد قابل توجهی داشته باشد.

یکی از اردوهای شناسایی تیم جوانان در سال‌ 1377. سعید فتحی (سرمربی) و واحد ولیدی پاک (مربی) با مربیان همراه مهدی دُرده، سینا امانی و علی مولایی. چهره‌های مثل صمد نیکخواه بهرامی نشسته روی زمین از چپ نفر اول.

در این بازه 5 ساله چهره‌های مثل آیدین و صمد نیکخواه بهرامی، سامان ویسی، مهدی کامرانی، حامد آفاق، حامد سهراب‌نژاد، جواد داوری و … به جمع نفرات سال‌های قبل‌تر مثل احمدی سعیدی، پویا تاجیک، ایمان زندی، آیدین کبیر، جلال حسامی، سیامک ویسی، محمدرضا اسلامی، رضا هنگام‌پور  و قدیمی‌ترهایی نظیر بهزاد افرادی، حمیدرضا کلاسنگیانی، مهدی دوانی‌زاده، بابک نظافت، علی خسروی، سعید تابش‌نیا، کرم احمدیان و … ملحق شدند.

رقابت سه گروه از بازیکنان در سه تا چهار دوره متمایز.

تا پیش از سال 1379، سعید فتحی کار پایه‌ای را در تیم‌های جوانان 75 و 77 کلید زده بود. نوید زمانی، سیاوش منوری، کاوه قریه، محمد شاهسوند … و حامد حدادی که از خوزستان آمد و مقدمات بسکتبال را زیر نظر فتحی آموخت.

تیم جوانان در سال 1378 به مجارستان سفر کرد. در مسابقه‌های رده‌های سنی در تهران رقابت‌های توأمان شکل گرفت و بعد از اردوها، مربیان باشگاهی فعالیت‌های پایه‌ای را امتداد دادند. در سطح هیئت‌های استانی هم شاهد فعالیت‌های متناسب با تیم‌های پایه در قهرمانی کشور بودیم.

روند تدریجی سقوط

سعید فتحی در سال‌های 1375 تا 1380 با بازیکنان صغرسنی و دیگر جوانان مستعد، ایده‌های بسکتبال خود را در آن سال‌ها پیاده کرد.

طرح او با عنوان «فرایند بنیادی بسکتبال»، در دوره‌ای که برنامه‌ریزی در بسکتبال ایران به مفهوم امروزی نبود، بعد از مهرداد آگین مورد توجه علی غضنفری (دو رییس فدراسیون در دهه 70 ) قرار گرفت. با وجود زحمات فراوان و نوآوری‌های فتحی اما روش‌های انحصارگرایانه او سبب شده بود امثال روسمیر هالیلوویچ، مربی بوسنیایی‌تبار یوگسلاوی، که برای هدایت تیم‌های ملی به ایران آمده بود، به خاطر موضع‌گیری‌های فتحی علیه او، ایران را ترک کند. هر چند در خصوص کیفیت و نوع انتخاب مربیانی مثل هالیلوویچ یا خورخه کبرا ریرز کوبایی که در سال 1379 سرمربی تیم جوانان شده بود، حرف و حدیث فراوان بود.

روسمیر هالیلوویچ

تیم‌ جوانان در سال 1998 با حفظ ساختار تیم 1996، زیر نظر فتحی و مهدی گرامی در مسابقات جوانان آسیا هند پنجم شد.

دو سال بعد در امیدهای 2000 آسیا به میزبانی قطر، یک بار دیگر محصول کار پایه‌ای در سال‌های قبل‌تر در میدانی آسیایی عرضه شد و بار دیگر ایران پنجم.

تیم جوانان ایران در سال 2000

در همین سال تیم جوانان ایران با هدایت خورخه کبرا ریرز در مسابقات جوانان آسیا در مالزی نهم شد. مهدی کامرانی در اردو‌های فتحی انتخاب نشده بود اما سال بعد به اتفاق صمد نیکخواه بهرامی و جواد داوری از تیم جوانان به تیم ملی راه یافتند. کامرانی در ترکیب نهایی سعید ارمغانی در بازی‌های کویت قرار گرفت.

تیم‌های منتخب ایران طی سه دوره بازی‌های بین‌المللی «ورزش و ملت‌ها» در تهران و بین سال‌های 1378 تا 1380 با نفرات متعددی شکل گرفتند همچنین مربیان این تیم‌ها هر دوره تغییر کردند. بعد از گری لمون سرمربی آمریکایی تیم ملی نوبت به ارمغانی رسید.

ارمغانی در شرایطی کار را در سیر تدریجی سقوط بسکتبال ایران به دست گرفت که لبنان و اردن در اوج بودند و سوریه از تیم‌های خوب آن سال‌ها بود. تیم ساجس لبنان قهرمان باشگاههای آسیا شده بود.

ایران در سال‌های 1378 و 1380 در غرب آسیا حذف شد و سهمیه رقابت‌های 1999 و 2001 آسیا را از دست داده بود. از طرفی به پایان نسل بازیکنانی رسیده بودیم که سنگ بنای آن در سال 1368 توسط مجید توفیق گذاشته شده بود. به همین دلیل ارمغانی چاره‌ای جز تغییرات اساسی در تیم ملی نداشت.

او علاوه بر ورزش و ملت‌ها در «جام امارات» روی نیمکت مربیگری ایران نشست و فروردین 1381  بعد از یک برد و چهار باخت و عنوان پنجم در بازی‌های کویت، نیمکت تیم ملی را ترک کرد. دو ماه بعد انتخابات فدراسیون برگزار و محمود مشحون رئیس فدراسیون شد.

تهران و تیم‌های ایران

سرمربیگری سعید فتحی در تیم جوانان با سپردن اختیارات بیشتر به او در زمان مصطفی هاشمی‌طبا، ريیس وقت سازمان تربیت بدنی به سرمربیگری او در تیم ملی منجر شد. پس از جام ملت‌های 1993 آسیا به میزبانی جاکارتا، سیر نزولی تیم ملی بسکتبال آغاز شده بود. تعدادی از ملی‌پوشان کنار رفتند و تعدادی دیگر پس از بازی‌های آسیایی 1998 بانکوک.

تیم ملی بسکتبال سال 1376 ریاض.

فتحی در  جام ملت‌های 1997 ریاض سرمربی تیم ملی شد. (احمدرضا علیین مربی). در بازی‌های آسیایی 98 بانکوک عنایت آتشی و رضا نوری سرمربی و مربى بودند که یکی از بهترین فرصت‌های بسکتبال ایران در همین رقابت‌ها از دست رفت و ایران به جمع چهار تیم پایانی صعود نکرد.

علاوه بر تغییرات در ترکیب بازیکنان تیم ملی؛ جابه‌جایی روی نیمکت مربیگری تیم‌ها نیز مشهود بود به این ترتیب که رضا شجاع‌پور، عنایت آتشی، سعید فتحی، آتشی، گری لمون و سعید ارمغانی طی سال‌های 1376 تا فروردین 1381 هر یک به مدت چند ماه سرمربی تیم ملی شدند. (یاراحمدی، مرشدی، میرزآقابیگ، رحمانیان، شاهین‌طبع و کوهیان مربیان تیم ملی در این سال‌ها بودند).

به تیم ملی برمی‌گردیم اما قبل از آن نگاهی به فعالیت‌های هیئت بسکتبال تهران طی سال‌های 1378 و 1379 بیندازیم.

حسن میرزاآقابیگ رییس کارکردگرای بسکتبال تهران بین سال‌های 1376 تا 1381 به موازات فعالیت‌های تیم‌های ملی؛ در سطح تهران با برنامه‌ریزی مسابقه‌های پایه، به پیشرفت بازیکنان گروه‌های سنی سرعت بخشید. وی به مسابقه‌های داخلی اکتفا نکرد و ابتدا در بهمن 1378 با تیم جوانان تهران در مسابقه‌های «اورال گریت» شهر پرم روسیه شرکت کرد و سپس در آذر 1379 تیم بزرگسالان تهران را به «جام راشد» امارات فرستاد.

تجربه بازی‌های مجارستان در تابستان و بازی‌های روسیه در زمستان 1378 برای بازیکنانی که تعدادی از آنان در ترکیب جوانان ایران بودند، فرصت گرانبهایی ایجاد کرد.

اسامی تیم تهران:

آیدین و صمد نیکخواه بهرامی، علیرضا هنردوست، بابک قهرمانی، امیر عروجی، امیر لباف‌زاده، آرمین توسلی، مهدی کامرانی، امیرحسام صباغیان، هراچ طهماسیان، ابراهیم بیگی و علی میرزاآقابیگ.

اسامی تیم تهران در دبی 1379:

پویا تاجیک، آرش نجفی، مهدی نوروزی، محمد عابدینی، محمد اینانلو، علی توفیق، بهزاد افرادی، کامران جمشیدوند، جلال حسامی، سعید تابش‌نیا، نوید شریف‌زاده و محمود خسروی.

تهران از 1378 تا تیر 1380 که سومین دوره جام بین‌المللی «ورزش و ملت‌ها» به میزبانی تهران برگزار شد علاوه بر تیم‌های ملی و امید ایران، در مسابقه‌ها به طور مستقل شرکت می‌کرد.

فرایند بنیادی بسکتبال

این فرایند با مستعدین نوجوان و جوان بین سال‌های 1376 تا 1381 ادامه پیدا کرد و کار پایه‌ای در بسکتبال ریل‌گذاری شد.

بسکتبال ایران از یک سو در رقابت‌های غرب آسیا با حریفان تازه به اوج رسیده نظیر لبنان چالش بزرگی داشت و از دیگر سو مقدمات و ترتیبات آموزش نسل نو را فراهم می‌ساخت.

در سال 1381 تیم نوجوانان ایران در مرحله نخست رقابت‌های انتخابی غرب آسیا که در تهران برگزار شد با 4 پیروزی متوالی مقابل تیم‌های سوریه، اردن، یمن و عراق در صدر این گروه قرار گرفت. این همان تیمی است که راهش منتهی به قهرمانی تیم ایران در مسابقه‌های جوانان 2004 آسیا شد.

از بین این نفرات تیم جوانان 2004 انتخاب شد

بعد از حامد حدادی که توسط ناظم سلامی مربی خوزستانی به سعید فتحی معرفی شد، یک نونهال بلند بالا از اصفهان به تهران آمد؛ جابر روزبهانی.

مهدی گرامی پایه‌گذار کمیته نونهالان فدراسیون بسکتبال، حرکت‌های فزاینده‌ی جهش بسکتبال ایران در آموزش رده‌های سنی را بعد از مسابقه‌های باشگاههای تهران و تحرک رو به بالای استان‌ها (به ویژه اصفهان) با برگزاری منظم قهرمانی کشور؛ در مسابقه‌های بین‌المللی نونهالان و نوجوانان ادامه داد.

تیم‌های منتخب و باشگاهی ایران سر از تورنمنت بین‌المللی در ترکمنستان درآوردند و فدراسیون بسکتبال مبتکر بازی‌های بین‌المللی «نوجوانان، دوستی ، فردای بهتر» شد.

آخرین دوره این رقابت‌ها اواخر بهمن 1381 در تهران با حضور تیم‌های تهران الف و ب، ترکمنستان و کویت برگزار شد. تا قبل از تغییرات در رأس فدراسیون بسکتبال و در 29 بهمن 1380؛ این رقابت‌ها با حضور ایران، قطر، ترکمنستان، کویت و تبریز به میزبانی تبریزدر سالن صمد اقدمی این شهر برگزار شد.

در سال 1380 نخستین دوره بسکتبال سه نفره قهرمانى ایران در شیراز برگزار شد و اصفهان و فارس به فینال رسیدند. تیم اصفهان با جابر روزبهانی، پژمان ساکنیان، سعید نکویی، حمیدرضا اثنی‌ و عشری و پدرام ایزدی اول شد. سینا امانی به عنوان مربی با تیم اصفهانی بود. نصرت‌الله جعفریان سرپرست فنی مسابقات بود.

از 1974 تا 2002، بهترین عملکرد ایران در بازی‌های جوانان آسیا؛ عنوان پنجم رقابت‌های 1998 هند بود اما نخستین مقام آسیایی در ردۀ جوانان، توسط تیم ایران در سال 2002 و در مسابقات کویت کسب شد. دو سال بعد ایران با ترکیب همان نونهالان چند سال قبل‌تر و چند چهره مستعد دیگر؛ برای نخستین بار در بازی‌های 2004 بنگلور هندوستان با هدایت مهران شاهین‌طبع و علی قنبری به قهرمانی رسید.

نایب قهرمانی جوانان

کار پایه‌ای بسکتبال بالأخره در 25 آذر 1381 با نایب قهرمانی تیم بسکتبال جوانان ایران به ثمر نشست. البته بدون سعید فتحی چون با جابه‌جایی ریاست فدراسیون بسکتبال در خرداد همان سال، از کناره گیری او و کادر فنی‌اش از جمله مهدی گرامی و رضا رهنما؛ 6 ماه گذشته بود.

هدایت تیم را محمدمهدی ایزدپناه، مهران حاتمی و سعید بلبل‌آبادی در قهرمانی جوانان 2002 آسیا به میزبانی کویت بر عهده داشتند.

امیر امینی، محمدرضا عامل‌خبازان، کاوه قریه، نوید زمانی، طلوع باقری، سیاوش منوری، علی شمس‌الدین سعید و علی بهشتی به اتفاق حامد حدادی بازیکنان تیم بودند و انتخاب سه نفر دیگر به این ترتیب بود که سن‌شان به دوره بعدی جوانان آسیا هم بخورد یعنی اوشین ساهاکیان، آرن داودی و جابر روزبهانی.

این تیم با راهیابی به مسابقه‌های جوانان جهان (2003 یونان)، نگاه بسکتبال ایران را به مسابقه‌های جهانی معطوف کرد و به تلاطم چندین ساله بسکتبال ایران در غرب آسیا همچنین ناکامی در راه رسیدن به مرحله نهایی بسکتبال آسیا پایان داد. امیدها بیشتر شد و باور بسکتبال ایران برای نتیجه‌گیری در آسیا قوت گرفت.

بین مسابقه‌های آسیا تا جهانی یک مربی خارجی به ایران آمد.

ورود نناد ترایکوویچ به ایران و همراهی کردن تیم در مسابقه‌های جهانی، آغاز تازه ورود مربیان خارجی به بسکتبال ایران بود.

یکی از اردو‌های تیم جوانان در سال 1379 با حضور حامد حدادی. این نفرات از سال ۱۳۷۷ به تناوب در اردوهای نوحوانان و جوانان بودند.

پدیده‌ای به نام حدادی

اما ظهور پدیده‌ای به نام حامد حدادی بعد از اردوهای تیم جوانان و قهرمانی کشور نیرو محرکه مؤفقیت‌ بسکتبال ایران شد. ایران می‌دانست با حدادی مقابل حریفان چه می‌خواهد اما حریفان نمی‌دانستند مقابل حامد چه کار باید بکنند. حامد راز بسکتبال ایران بود. با وجود او اعتماد به نفس بازیکنان پیرامونی بیشتر و دست‌ها مطمئن‌تر و گام‌ها محکم‌تر برداشته شد.

حدادی از چند سال قبل‌تر زیر نظر سعید فتحی قرار گرفت. روزی نبود که وارد سالن آزادی می‌شدید و تمرینات اختصاصی حامد را مثل اصول اولیه کار پا و چرخش‌های رو به سبد او نمی‌دیدید.

در سال 1380 وقتی سعید ارمغانی نظر سعید فتحی را برای دعوت حدادی به تیم ملی پرسید پاسخ منفی بود اما او مهدی کامرانی، جواد داوری و صمد نیکخواه بهرامی را پس از درخشش در تیم‌های پایه و باشگاههای تهران، به تیم ملی برد. ضمن آنکه با ترکیب دگرگون شده تیم ملی و بازیکنانی چون جلال حسامی، محمدرضا اسلامی، سامان ویسی، علی خسروی و … در دی ماه ۱۳۸۰ در مسابقه‌های بین‌المللی دبی شرکت کرد.

دهه 80 و جهش بسکتبال

سه تیم در سرنوشت بسکتبال ایران دهه ۸۰ تأثیر بسزایی داشتند؛

تیم جوانان 1379

تیم جوانان 1381

تیم جوانان 1383

چهره‌هایی همچون پویا تاجیک و ایمان زندی، به اتفاق قدیمی‌ترها؛ بهزاد افرادی، سعید تابش‌نیا، مهدی عسگرنژاد و کرم احمدیان –  به تناوب تا ۲۰۰۶ –  بازی کردند با وجود این؛ شاکله اصلی تیم ملی در نیمه اول دهه ۸۰ از بین بازیکنان مستعد این تیم‌ها به ویژه تیم جوانان 2000 + حامد حدادی بود.

در سراسر دهه ۷۰ بعد از مهاجرت مجید توفیق با وجود نسل خوبی از بازیکنان، مشکلات مربیگری در تیم‌های ملی محسوس بود. فرصت‌های خوب ایران برای نتیجه‌گیری در بازی‌های ۱۹۹۴ هیروشیما و ۱۹۹۸ بانکوک از دست رفت. سپس از سال ۱۳۷۶ بنای کار پایه‌ای گذاشته شد. در آغاز این دهه همکاری سعید فتحی به اتفاق رضا مهندسی و فرهاد هژیر در نشریات آن زمان مثل «ورزش دانشگاه» که مطالب علمی بسکتبال می‌نوشتند و ترجمه می‌کردند بدون تأثیرگذاری روی یکدیگر نبود.

تورنمنت «ورزش و ملت‌ها» بین سال‌های 1378 تا 1380 در فدراسیون علی غضنفری، شیوه عادت‌های گذشته را تغییر داد و بازیکنان جوان آن دوران در جریان بازی‌های بین‌المللی قرار گرفتند. همچنین با متدهای نوین تمرین آشنا شدند.

باشگاهها در زمینه پایه و سرمایه‌گذاری تیم‌ها به ویژه در لیگ غرب آسیا؛ کارهای بنیادی بسکتبال را گسترش دادند. مربیان باشگاهی و استان‌ها، انگیزه‌ی رقابت و برتری‌جویی پیدا کردند و از همان سال‌های آغازین دهه 80، جوانان مستعد ایرانی با بازیکنان خارجی تنه به تنه شدند.
به طور مثال تیم ذوب آهن با هدایت محسن صادق‌زاده چندین بازیکن جوانان ایران را قبل از اینکه با مهران شاهین‌طبع در رقابت‌های 2004 آسیا قهرمان شود در ترکیب خود داشت یا صمد نیکخواه‌بهرامی در صنام با هدایت مصطفی هاشمی بیشتر بازی کرد.

بعد از وقفه جشنواره‌های مینی بسکتبال، برنامه‌ریزی از تیم‌های نونهالان به بعد پیگیرانه‌تر بود. سایز بازیکنان ما تغییر کرد و تمرینات آنان به جای هفته‌ای سه جلسه؛ به روزی دو جلسه تبدیل شده بود.

سعید ارمغانی بعد از ورزش و ملت‌ها، شرکت در جام دبی و بازی‌های غرب آسیا در کویت، حدود 10 ماه سرمربی تیم ملی بود.

تیم ملی بسکتبال مرداد 1380 از راست عباس مرشدی مربی، بهزاد افرادی، مهدی دوانی‌زاده، حمید محمدی، سعید ارمغانی سرمربی، اسدالله کبیر دبیر فدراسیون، جلال حسامی، محسن صادق‌زاده، سعید خانی و حمید مجلسی بدنساز. نشسته از راست: آیدین کبیر، پویا تاجیک، محمدرضا اسلامی، سعید تایش‌نیا، کامران جمشیدوند و بابک نظافت.

سه ماه بعد از پایان کار ارمغانی، در تیر 1381 تیم ملی با کادر فنی جدید؛ داریوش نبوی، مصطفی هاشمی و رضا نوری، وارد رقابت‌های غرب آسیا طی دو مرحله شد و به جام ملت‌های آسیا صعود کرد. ایران پس از دو دوره حذف تیم ملی از رقابت‌های مقدماتی (1999 و 2001)، از سال 2003 به جام ملت‌های آسیا بازگشت.

تیم ملی بسکتبال تیر 1381.

از راست مصطفی هاشمی مربی، حسن نوربخش سرپرست، ابوالفضل صلبی، بهزاد افرادی، علیرضا هنردوست، محمود مشحون رییس فدراسیون، محمدرضا مشحون مدیر تیم‌های ملی، محمد شاهسوند، پویا تاجیک، رضا نوری مربی و داریوش نبوی سرمربی. نشسته از راست کرم اجمدیان، آیدین کبیر، زوریک عیسی‌جانی، سعید تابش‌نیا، مهدی کامرانی، ایمان زندی، صمد نیکخواه بهرامی و مهدی دوانی‌زاده.